دکتر محمد دریایی؛ متخصص علوم زیستی و گیاهان دارویی
در طب سنتی، ظهور علایم بیماری در اثر به هم خوردن تعادل اخلاط چهارگانه (صفرا، سودا، بلغم و خون) رخ می‌دهد. این چهار خلط باید در بدن به میزان متعادل و طبیعی وجود داشته باشند، در غیر این صورت مضر هستند.
زیاد شدن خلط (خلط در لغت یعنی آمیزه یعنی چیزی که با چیز دیگر آمیخته باشد)، سبب سنگینی، غلظت خون و بالا رفتن حرارت بدن می‌شود؛ بنابراین فرد در خود احساس کسالت، سستی، میل به خواب، سردرد و کندذهنی می‌کند. علت اصلی همه‌ی این حالات، زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن، استراحت زیاد، ورزش نکردن و استحمام کم است.
به طور کلی علت پیدایش بیماری‌های مختلف، به هم خوردگی اخلاط است که با توجه به نوع خلط، نشانه‌های مختلفی دارد.
تنها با رعایت نکاتی ساده که بیشتر مربوط به تغذیه و استفاده یا عدم استفاده از مواد خوراکی است، می‌توان از بروز بیماری‌ها پیشگیری نمود.
در این مطلب به اهمیت غذاها و بایدها و نبایدهای مزاج‌های مختلف می‌پردازیم.
افراد بلغمی مزاج (سرد و تر)
غذاهای مضر برای بلغمی مزاج‌ها
تمام مواد لبنی مانند شیر، ماست، دوغ، کره، سرشیر، خامه، پنیر و کشک برای افراد بلغمی مزاج مضر هستند. مصرف ترشی‌جات، سرکه، شور، برنج سفید، عدس، سیب‌زمینی، آب یخ، انواع نوشابه‌های گازدار، چای، قهوه، نسکافه، سوپ جو، آش جو، میوه‌جات ترش و کال، نارنگی، کیوی، گرمک، خیار پوست کنده، قارچ، ماش، جو، گوشت گاو، گوساله، انواع گوشت سفید، سس، رب، گوجه‌فرنگی، غذاهای فریز شده، غذاهای زودپز شده، کدو خورشتی، انواع غذاهای ساندویچی، شیرینی‌جات قنادی، همه‌ی غذاهای سردی‌بخش، استفاده از چند نوع غذا با هم، نوشیدن مایعات همراه با غذا یا بلافاصله بعد از آن، آش رشته، ماکارونی و همه‌ی تنقلات مصنوعی مانند پفک، شکلات، آدامس، بیسکویت، یخمک، نوشمک، چیپس و … باعث فعال شدن خلط بلغم و افزایش آن می‌شود.
بلغم همان سیستم ایمنی بدن است که با این تغذیه ضعیف شده و در نتیجه، بدن آدمی در مقابل انواع انگل‌ها و مواد خارجی آسیب‌‌پذیر می‌شود. در واقع سیستم ایمنی بدن علیه خود وارد عمل می‌شود که در اصطلاح پزشکی آن را «خود ایمن» یا
«اتوایمیون» می‌نامند.
غذاهای یاد شده باعث بروز این نوع بیماری‌ها می‌شوند که از نظر پزشکی مدرن، برای آنها درمانی وجود ندارد. بهترین درمان برای این افراد، استفاده نکردن از غذاهای نام برده شده است.
یکی از مهم‌ترین دلایل علمی استفاده نکردن از این نوع غذاها، پایین بودن اسیدیته‌ی آنهاست که در بدن ایجاد اسیدوز می‌کند. اسیدوز روی اعصاب مرکزی اثر مخربی گذاشته و به مرور این سیستم را فلج می‌کند.
غذاهای مفید برای بلغمی مزاج‌ها
ـ تمام غذاهای گرمی‌بخش: از قبیل گوشت شتر، گوسفند، کبوتر، سار، گنجشک و گوشت بوقلمون کباب شده.
ـ میوه‌جات: همه‌ی میوه‌های رسیده و شیرین.
ـ ادویه‌جات: هل، دارچین، زنجبیل، زعفران، جوز هندی، فلفل سیاه، فلفل سفید، دانه‌ی فلفل و دانه‌ی خردل.
ـ ریشه‌ها: چغندر، شلغم، هویج، کلم قمری، ترب سیاه و سفید، سیر و موسیر.
ـ سبزیجات: کلیه‌ی سبزیجات گرم مانند انواع کلم، ساقه‌ی کرفس، نعنا، ریحان، جعفری، مرزه، ترخون، تره و شوید.
ـ حبوبات: نخود، گندم، لوبیاچیتی، لوبیا کشاورزی یا کپسولی، دال عدس و لپه. در صورت استفاده کردن از سایر حبوبات و غلات، بهتر است که از ادویه‌جات گرم همچون زیره‌ی سیاه، زیره‌ی سبز، زنجبیل، دارچین، هل، زعفران و کمی زردچوبه استفاده شود.
ـ بذرهای ملین: مانند تخم ریحان، تخم شربتی، قدومه‌ی شیرازی، خاکشیر و بارهنگ.
ـ خشکبار: بادام، گردو، فندوق، پسته، کنجد و ارده مفید بوده و عسل و شیره‌ی خرما را هم می‌توان مصرف کرد.
استفاده از این نوع مواد غذایی، بسیاری از بیماری‌های اتوایمیون مانند رماتیسم، پارکینسون و سایر بیماری‌های صعب‌العلاج را درمان می‌کند. بیشتر افراد مبتلا به این بیماری‌ها از طبع سرد برخوردار هستند.
افراد سوداوی مزاج
غذاهای مضر برای سوداوی مزاج‌ها
بادمجان، غذاهای نمک سود مانند ماهی دودی، ماهی شور، خیارشور، نمک زیاد، پنیر شور، گوشت گاو، گوساله، گوشت حیوانات پیر، غذاهای مانده و بیات، ماست، پنیر، چای شیرین، شیرینی‌جات قنادی و مصنوعی، ترشی‌جات، سرکه، شور، گوجه‌فرنگی، سس، رب، انواع غذاهای ساندویچی، آب یخ، مرغ و تخم‌مرغ ماشینی، ماهی، برنج سفید، خوراک عدس (عدسی)، نوشیدن مایعات همراه با غذا، غذاهای سرخ شده، غذاهای فریز شده، غذاهای زودپز شده، تنقلات مصنوعی مانند شکلات، پفک، چیپس، بیسکویت، یخمک، کاکائو و…
افراد سوداوی مزاج باید از نوشیدن چای
به خصوص چای شیرین و همچنین از مصرف نسکافه، قهوه و دوغ خودداری کنند. معمولا اشخاص سوداوی مزاج علاقه‌ی فراوانی به نوشیدن چای، دوغ و ماست پیدا می‌کنند اما باید از مصرف آنها پرهیز کنند.
غذاهای مفید برای سوداوی مزاج‌ها
ـ همه‌ی غذاهای گرمی‌بخش مانند گوشت گوسفند، شتر، کبوتر، گنجشک و گوشت سار.
ـ در صورت مصرف برنج، حتما از شوید و زیره‌ی سیاه استفاده کنند.
ـ سبزیجات گرم مانند نعنا، ریحان، ترخون، مرزه، جعفری، تره، انواع کلم و ساقه‌ی کرفس.
ـ ادویه‌جاتی مانند هل، دارچین، زنجبیل، زعفران و زیره.
ـ استفاده از بذرهای ملین مانند قدومه‌ی شیرازی، تخم شربتی و سایر ملین‌های ملایم.
ـ خوراکی‌هایی مانند عسل، توت، کشمش، انجیر و خرما از جمله خوراکی‌های مفید برای افراد سوداوی مزاج است.
افراد دموی مزاج
غذاهای مضر برای دموی مزاج‌ها
انواع غذاهای سرخ شده، چرب و پرحجم، شیرینی‌جات قنادی و مصنوعی، ادویه‌جات تند، غذاهای شور، انواع شور (کلم شور، خیارشور و …)، گوشت زیاد، کره، خامه، غذاهای نشاسته‌ای، آب یخ، نوشابه، تخم‌مرغ، دوغ، نوشیدن مایعات همراه با غذا یا بلافاصله بعد از آن، خرما، رطب، توت خشک، کشمش، سس، رب، ترشی‌جات، سرکه، سیر، چای، قهوه، نسکافه، ماست، بادمجان و غذاهای ساندویچی.
غذاهای مفید برای دموی مزاج‌ها
ـ نوشیدن روزی شش لیوان آب خنک نیم ساعت قبل و دو ساعت و نیم بعد از غذا.
ـ زرشک، کاهو، خیار و میوه‌جات به خصوص سیب درختی همراه با پوست و دانه‌های آن، انار، سبزیجات و لیموترش تازه.
ـ استفاده از سالاد قبل از غذا، روغن زیتون، حبوبات و غلات جوانه زده (مثل گندم، جوی دوسر، ماش و عدس)، بذرهای ملین (مانند خاکشیر، اسفرزه، تخم ریحان، بالنگو، بارهنگ و تخم مرو)، عسل به مقدار کم، غذاهای خام (میوه‌جات و سبزیجات)، انواع توت به خصوص شاه‌توت، کدو خورشتی، نوشیدن دو تا سه لیوان آب زرشک که به سرعت خون را به حالت طبیعی بازمی‌گرداند، کم خوری، استفاده از غذاهای ساده و کم کالری مانند سبزیجات بخارپز و سوپ جو به افرادی که دموی مزاج هستند توصیه می‌شود. نرمش و ورزش هم برای
این افراد مفید است.
افراد صفراوی مزاج
غذاهای مضر برای صفراوی مزاج‌ها
چای، قهوه، نسکافه، لبنیات، تخم‌مرغ، انواع غذاهای فریز شده، زودپز شده، سرخ شده، سس، رب، غذاهای چرب و پرحجم، ماکارونی، آش رشته، سیر، تمامی غذاهای گرم، ادویه‌جات تند، آب یخ، نوشابه، نوشیدن مایعات همراه با غذا یا بلافاصله بعد از آن، شیرینی‌جات قنادی و مصنوعی، آجیل شور، گوشت قرمز، بریده بریده غذا خوردن (یعنی انسان مدام در حال خوردن باشد، مانند تخمه شکستن و خوردن تنقلات)، بادمجان، موز، انواع غذاهای ساندویچی مانند سوسیس، کالباس، کوکتل، سمبوسه، فلافل، پیتزا، همبرگر، خربزه، آناناس و طالبی.
علت ممنوع بودن این غذاها برای افراد صفراوی مزاج این است که اسیدیته‌ی این غذاها و نیز اسیدیته‌ی کبد بالاست. استفاده از این مواد باعث افزایش دمای کبد، ترشح زیاد صفرا و در نتیجه، ایجاد راه‌بندان در مجاری کبد می‌شود. این حالت موجب تشکیل سنگ‌های صفراوی در کیسه‌ی صفرا شده و علایمی نظیر یبوست، زرد شدن چهره و دردهای شدید در ناحیه‌ی سمت راست بدن در زیر دنده‌ی راست را در پی خواهد داشت.
غذاهای مفید برای صفراوی مزاج‌ها
ـ انواع مرکبات، انار، شاه‌توت، خیار، سیب، گلابی، آلبالو، گیلاس، آلو، گوجه‌سبز و زرشک برای افراد صفراوی مزاج مفید هستند.
ـ بهترین دارو برای این گونه افراد هندوانه، گرمک، کدو خورشتی، هویج فرنگی، روغن زیتون، سوپ جو با پاچه‌ی گوسفند همراه با تعدادی آلو بخارا، سبزیجات مانند اسفناج، گشنیز، لیموترش تازه و روغن زیتون است.
ـ همچنین سیب‌زمینی بخارپز، قارچ، بامیه‌ی خورشتی، پیاز، برگه‌ی هلو، برگه‌ی زردآلو، مغز بادام خام، برنج سفید با روغن زیتون، کدو حلوایی، نخودفرنگی، عدس، ماش، جوی دو سر و لیموعمانی برای صفراوی مزاج‌ها بسیار مفید است.
ـ نوشیدن روزانه یک تا سه لیوان آب زرشک، نیم ساعت قبل از غذا و دو ساعت و نیم بعد از آن نیز فوق‌العاده مفید است.
ـ بذرهای ملین مانند خاکشیر، اسفرزه، تخم ریحان، تخم مرو، بارهنگ، بالنگو، ترشی‌جات طبیعی، مغز فلوس، شیر خشت، ترنجبین، عسل به مقدار کم همراه با آب لیموترش تازه و به صورت شربت شده که به آرامی میل شود، انگور، کاهو و مغز خیار. ـ تخم کدوی خام، تخم خیار، مغز تخم هندوانه و تخم کاهو از هر کدام به مقدار مساوی مخلوط و آسیاب کرده و روزی دو بار و هر بار یک قاشق غذاخوری در یک لیوان آب مخلوط کرده و میل شود.